سَردَشت از شهرهای کردنشین استان آذربایجان غربی و مرکز شهرستان سردشت است، که در جنوب غربی این استان و امتداد جنوبی ارومیه قرار دارد و با شمال کشور عراق و اقلیم فدرال کردستان عراق همسایه‌است. بر پایه سرشماری سال ۱۳۸۵، جمعیت این شهر برابر با ۴۷٬۱۱۵ نفر بوده‌است. ارتفاع این شهر از سطح دریا ۱۴۸۰ متر میباشد.
سردشت در پای کوه گرده سور برروی دشتی در ارتفاع به وسعت ۵/۲ کیلومتر مربع و با ارتفاع ۱۴۸۰ متراز سطح دریا و طول جغرافیایی ۴۵٫۵۳ شرقی و عرض ۳۶٫۲۵ شمالی بر کنار چشمه آبی رو به شرق مشرف به رودخانه کلو قرارگرفته است. آب آشامیدنی شهر و قسمت عظم آب زراعتی زمین‌های اطراف شهر از این چشمه که کانون آبگیر کوه گرده سور کوه‌های مرزی میباشد تأمین می‌گردد.
از بوکان ۱۰۵ کیلومتر (از طریق جاده شوسه) و از طریق مسیر بوکان-خلیفان-ربط ۱۳۰ کیلومتر و از مهاباد ۱۲۵ کیلومتر؛ همچنین با پیرانشهر ۹۰ کیلومتر و از بانه نیز ۶۰ کیلومتر فاصله دارد.
شهر سردشت در دل رشته کوه‌های مرزی و در ۳۵کیلومتری اقلیم کردستان عراق و نزدیکترین شهر اقلیم به آن شهر قلعه دزه است.
مردم این شهر کردزبان بوده و با کردی سورانی و لهجه (مکریانی) صحبت می‌کنند. مردم سردشت پیرو مذهب شافعی اهل سنت هستند.این شهر و بعضی از آبادی‌های اطرافش در جنگ ایران و عراق توسط هواپیماهای عراق بمباران شیمیایی شد.
از جاذبه‌های گردشگری سردشت می‌توان به آبشار شلماش (در فاصله ۸ کیلومتری شهر، گردنه زمزیران بین سردشت و مهاباد، آبشار رزگه در منطقه آلان، آبشار چکوو تفرجگاه خدرآباد اشاره کرد.
نامگذاری
برخی براین باورند که سردشت (زَردَشت) از آنجا که این نام را در کُردی «زرتشت» و «زرادشتر» می‌خوانند. عقیده دارند که سردشت از نام زرتشت گرفته شده باشد که بعد ورود اسلام به ایران به سردشت تغییرنام پیداکرده باشد. همچنین سردشت می‌تواند از دو قسمت (سر) و (دشت) باشد که به معنی دشتی است که تا رودخانه زاب ادامه دارد.
پیشینه تاریخی
سردشت قبل از اسلام در ضلع شمال غربی شهر کنونی در کنار چشمه آبی بزرگ قرار داشته و مدتی بنام «نیزه رو» نامیده می‌شد و دارای پنج برج و با روی محکمی بوده که آثار آن هنوز پیداست. سردشت یکی از مناطق تاریخی و باستانی است که هنوز آثار متعددی از آن شناسایی نشده و دست نخورده مانده و یا به غارت رفته است. در نزدیکی سردشت آثار قلعه‌ای مربوط به دوره اشکانیان بنام (وارش قاضی آوا) وجود دارد.
بمباران شیمیایی
نیروی هوایی عراق از ۷ تیر۱۳۶۶ با استفاده از بمب‌های شیمیایی در چهار نقطه پر ازدحام شهر سردشت (از توابع استان آذربایجان غربی) انجام شد. در این حمله ۱۱۰ نفر از ساکنان غیرنظامی شهر کشته و ۸۰۰۰ تن دیگر نیز در معرض گازهای سمی قرار گرفتند و مسموم شدند.
جغرافیا
سردشت در دامنه کوه گرده سور (Gerde Sûr) گسترده شده‌است، کوهستان‌های قندیل در شمال غربی سردشت قرار دارند. سردشت از شمال با پیرانشهر، از شرق با مهاباد و بوکان و از جنوب شرق با بانه در استان کردستان همسایه‌است. سردشت از غرب با شهرهای رانیه و قلعه دیزه و استان اربیل(هولیر) و از جنوب با شهر سلیمانیه و شهر شارباژیر و ماوت در استان سلیمانیه همسایه‌است. همچنین سردشت دارای ۱۰۰ کیلومتر مرز با کردستان عراق میباشد.
منطقه سردشت کوهستانی، ناهموار پوشیده از جنگل با وسعت ۱۶۶۰ کیلومتر مربع میباشد. از کوه‌های مرتفع منطقه سردشت می‌توان به اسامی زیر اشاره کرد:
- بلفت
- هوینه مال (جنوب روستای قلعه رهش)
- زه ردکه (در منطقه آلان)
- سه ری گوم (پشت شهر میرآباد)
- دوسه ر و پانه سه ر(پشت روستای نیزه)
- ترخان
- ابراهیم جلال
- کوه نستان
- لندی شیخان
- داشان قلعه
- کاسه بردین
- حاجی ابراهیم
- برده سپیان
مردم
زبان
مردم سردشت به زبان کردی سورانی و با لهجه مکریانی (مُکُریانی) صحبت
می‌کنند. البته مردم منطقه سردشت نیز با لهجه مکریانی خود تکلم می‌کنند.
زبان کردی سورانی شاخه‌ای از کردی کرمانجی شمالی محسوب میشود و قرابت‌های همسان با سورانی هولیر در استان اربیل و سورانی بابانی استان سلیمانیه در کردستان عراق دارد. مکریان
نام امارت تاریخی است که پیش ازقانون جدید تقسیمات کشوری به منطقه‌ای در
شمال غربی ایران گفته می‌شد که شامل شهرستانهای تکاب، بانه، سقز، شاهین
دژ، بوکان، سردشت، اشنویه، مهاباد و پیرانشهر و نقده می‌شد. البته منطقه رانیه و پژدر و قلادزه را نیز به لحاظ قرابت زبانی و فرهنگی نیز جزء مکریان به حساب می‌آیند.
جمعیت
ژاک دمورگان فرانسوی در سال ۱۲۸۶ که طی یک سفر توریستی از شهر سردشت دیدن کرده، جمعیت این شهر را ۱۵۰۰ نفر ذکر کرده است. در نخستین سرشماری در سال ۱۳۳۵ خورشیدی جمعیت این شهر ۲٫۶۴۵ بوده و در سال ۱۳۵۵، جمعیت آن به ۱۰۲۰۷ نفر رسیده که نسبت به دورهٔ قبل ۸۹/۵ درصد، رشد داشته است. بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰ جمعیت شهر سردشت با ۸۱/۱ رشد به ۴۱۲۳۰ افزایش یافته است.
مکان‌های گردشگری
از اماکن تاریخی و گردشگری سردشت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
این آبشار که از مهمترین آبشارهای استان آذربایجان غربی به حساب می‌آید و مورد توجه گردشگران میباشد با درهای سرسبز و زیبا در کنار جنگل‌‌های پراکنده واقع شده و از شاخه‌‌‌های رودخانه معروف زاب کوچک محسوب میشود.
آبشار شلماش از 3 آبشار تشکیل شده و زیبایی آن باعث شده همه ساله به خصوص در فصل گرما هزاران نفر از مناطق مختلف و به خصوص از شهرهای کردنشین برای دیدن این آبشار به سردشت سفر کنند.
این سه آبشار به ترتیب و پشت سر هم قرار گرفته‌‌اند که اولین آنها در نزدیکی محل پارکینگ قرار دارد.
برای دیدن دو آبشار بعدی باید مسافتی نسبتا زیاد را طی کرد و وارد درهای عمیق شد. امروزه با احداث راه پله و حصارهایی، بالا و پایین رفتن از دره راحت تر و کم خطر‌تر صورت می‌گیرد.
در فصل بهار این آبشار پر آبترین روزهای خود را میگذراند، گرچه آب و هوای منطقه تا اواسط اردیبهشت هم سرد است ولی خرداد ماه فصل مناسبی برای سفر به این منطقه است.
مسیر سردشت به آبشار شلماش مسیر زیبا و پر درختی است. جاده مذکور آسفالت و مناسب بوده و تا رسیدن به آبشار مدت ۲۰ دقیقه زمان می‌برد.
شهرستان سردشت از شهرستانهای کردنشین و مرزی استان آذربایجان غربی است که در جنوب این استان قرار دارد و با برخی از مناطق کردنشین عراق هم‌مرز است.
- رودخانه زاب
رودخانه زاب به طول ۴۰۰ تا ۴۴۰ کیلومتر که از کوه‌های کردستان سرچشمه می‌گیرد و به طرف مغرب ایران خارج از مرز در کشور عراق به رود دیاله و سد دوکان و سپس به دجله می‌پیوندد. شاخه‌ای از زاب صغیر (که لوی) از کوه‌های شمال غرب پیرانشهر (سیاه کوه با ارتفاع ۳۵۷۸ متر) شروع شده و ضمن دریافت آب از شعباتی مانند لاوین، بادین وارد تنگ گرژال میشود آنگاه در دشت که لوی ۶ کیلومتری سردشت جریان پیدا می‌کند آنگاه از زیر پل فلزی (سردشت- مهاباد- بانه) عبور می‌کند و در پیچ وخم کوهستان جریان پیدا می‌کند و شعبات دیگری مانند چم شلماش و رزگه را دریافت می‌کند و آنگاه مرز بین ایران و عراق را در منطقه آلان تشکیل می‌دهد؛ و بعداً به نام چم تیت وارد خاک عراق شده و سپس با دریافت شعبات مهم دیگر به دریاچه دکان عراق میریزد و به دجله می‌پیوندد.
- پل قلاتاسیان
این رودخانه به دلیل واقع شدن در بخش میانی به واسطه کوه های بلند جنگلی، دره ای ژرف به وجود آورده که تا قسمت فعلی (قسمت جنوبی سردشت) امتداد یافته است. مهم ترین تنگه این بخش «تنگه گرژال» است که به تازگی سدی بر روی آن ساخته می شود. شاخه ای از «زاب» صغیر از کوه های شمال غرب پیرانشهر (سیاه کوه با ارتفاع ۳۵۷۸ متر) سرچشمه می گیرد.
همچنین آب شعبه هایی مانند «چم لاوین»، «چم بادین» و جانداران به تنگه گرژال می ریزد. این رود دردشت «کلوی» در ۶ کیلومتری سردشت و در پیچ و خم کوهستان جریان دارد و با پیوستن شعبه های دیگری به آن مانند چم، شلماش و زرگه، مرز بین ایران و عراق را در منطقه «آلان» پدید آورده است. این رودخانه از طریق «چم تیت» وارد خاک عراق شده و با رودهای دیگر به دریاچه «دُوکان» عراق می رسد و بعد به دجله می پیوندد. در کنار همین رود ابومسلم خراسانی، مردان بن حمار آخرین خلیفه اموی را شکست داد.
روی رودخانه زاب صغیر ۳ پل ساخته شده است: «پل قلاتاسیان» را در اواسط
قرن سیزدهم شیخ مولانا صادق از مریدان شیخ یوسف شمس الدین برهان میان
روستاهای بنی آوا و موسالان ساخت. «پل فلزی» که در سه راهی سردشت ـ مهاباد ـ
بانه است از سوی عزیزخان مرکی سردار کل از رجال معروف دوره قاجاریه و
داماد میرزا تقی خان فراهانی ساخته شده است. سومین پل نیز «پل تیت» در ۶
کیلومتری روستای «بیتوش» است. رودخانه زاب در مسیر خود از پیرانشهر، سردشت
تا عراق چشم اندازهای بسیار زیبا را به وجود آورده که بویژه در فصل بهار
بسیار تماشایی است.
آبشار رزگه
آبشار رزگه در منطقه آلان در 13 کیلومتری جنوب شهرستان سردشت و در حاشیه جاده ارتباطی سردشت به رزگه قرار گرفته است. آبشار در ارتفاع 1150 متری از سطح دریا جاری است و به صورت 2 پله از فراز صخره هایی بسیار بلند به پایین میریزد. در شمال این آبشار و در نزدیکی روستای شلماش آبشار معروف شلماش قرار گرفته است. در فصل بهار این آبشار پر آبترین روزهای خود را میگذراند. آب و هوای منطقه تا اواسط اردیبهشت هم سرد است ولی از اول خرداد ماه به بعد تا اواسط پاییز می‌تواند موقع مناسبی برای سفر به این منطقه باشد. مسیر سردشت به آبشار شلماش مسیر زیبا و پر درختی است. جاده مذکور آسفالت و مناسب است. شهرستان سردشت از شهرستانهای کردنشین و مرزی استان آذربایجان غربی است که در جنوب این استان قرار دارد و با برخی از مناطق کردنشین عراق هم‌مرز است.
چشمه آب معدنی گراوان در یک کیلومتری ربط قرار دارد. ربط شهری بسیار کوچک در چند کیلومتری سردشت و در واقع نزدیکترین شهر به آن میباشد. آب این چشمه دارای املاح معدنی فراوانی است که با جاری شدن آب، املاح آن بر روی زمین رسوب می‌کند و سبب به وجود آمدن منظره زیبایی به شکل کوه شده و هر سال بر توده آن افزوده میشود.
سردشت به دلیل وجود جاذبه‌های طبیعی و مناظر بکر و فوق‌العاده و آداب و رسوم مردمان ساکن در این منطقه، یک محدوده جغرافیایی استثنائی است.
- گرمابهٔ بیستون
-
تجارت
بازار و گمرک
سردشت دارای سه بازارچه فعال مرزی قاسم رش، کیله و بیژوه در منطقه آلان است؛ که از طریق گمرک قضایی و بازارچه کیله در سال ۱۳۸۹ ۵۷ میلیون دلار کالا صادر شده‌است.[نیازمند منبع][تحقیق دست‌اول؟] سردشت مبداء صدور کالاهای خارجی به بازارچه‌ها و پاساژهای شهرهایی چون بانه، مهاباد و پبرانشهر و حتی ارومیه، میباشد. جالب توجه اینکه این در شهرهای مذکور کالاها با قیمت‌های گذاف تر فروخته می‌شوند ولی در شهر سردشت با قیمت نازل می‌توان آنها را خرید.
همچنین سردشت دارای گمرک و مرز زمینی کیله با کردستان عراق میباشد که
درحال تبدیل شدن به مرز بین‌المللی است. فاصله سردشت از طریق راه آسفالته
با مرز ۱۴ کیلومتر و فاصله هوایی سردشت با نقطه صفر مرزی کیله ۸ کیلومتر
میباشد، و فاصله سردشت با قلادزه (قلعه دیزه) ۳۵ کیلومتر و با رانیه ۶۵
کیلومتر و با هولیر (اربیل) ۲۰۰ کیلومتر میباشد. با افتتاح مرز بین‌المللی
کیله، سردشت به دروازه ترانزیت ایران در شمال غرب به کردستان عراق، ترکیه، سوریه و حوزه مدیترانه تبدیل میشود.
ترابری
شهر سردشت دارای جاده مستقیم با شهرهای بوکان، ارومیه، مهاباد، بانه و پیرانشهر می‌باشداست که البته جاده بوکان به طول ۱۰۵ کیلومتر شوسه و فقط ۵۵ کیلومتر از سمت بوکان، آسفالت بوده و بزودی قرار است کامل آسفالته بشود.
سردشت دارای جاده آسفالته مناسب با کشور عراق و اقلیم کردستان عراق میباشد.
- فاصله سردشت با اولین شهرها در اقلیم فدرال کردستان عراق و مناطقی مهم از ایران به صورت زیر است:
| شهر | کشور | مسافت (کیلومتر) |
|---|---|---|
| قلعه دیزه |  کردستان |
۳۵ |
| رانیه | کردستان |
۶۵ |
| سنگسر | کردستان |
۵۰ |
| ژاراوه | کردستان |
۴۵ |
| اربیل | کردستان |
۱۸۹ |
| دهوک | کردستان |
۳۰۵ |
| سلیمانیه | کردستان |
۱۷۷ |
| کرکوک | کردستان |
۲۱۸ |
| حاجی عمران | کردستان |
۹۴ |
| وان |  ترکیه |
۴۲۵ |
| ارومیه |  ایران |
۱۹۵ (از مسیر اشنویه) |
| سرو | ایران |
۲۴۰ |
| بوکان | ایران |
۱۰۵(جاده شوسه-آسفالته) |
| بوکان | ایران |
۱۳۰ (مسیر ربط- خلیفان - بوکان) |
| تبریز | ایران |
۳۳۰ |
| ماکو | ایران |
۴۴۰ |
| مهاباد | ایران |
۱۲۰ |
| اشنویه | ایران |
۱۴۰ |
| پیرانشهر | ایران |
۸۵ |
| نقده | ایران |
۱۲۵ |
| بانه | ایران |
۶۷ |
| سقز | ایران |
۱۲۵ |
| بیجار | ایران |
۲۶۵ |
| سنندج | ایران |
۳۰۵ |
| کرمانشاه | ایران |
۴۳۰ |
| ایلام | ایران |
۶۴۵ |
| زنجان | ایران |
۴۱۰ |
| تهران | ایران |
۷۴۰ |
ترمینال سردشت دارای سرویس‌های منظم روزانه به شهرهای بوکان، ارومیه، مهاباد، نقده، پیرانشهر، اشنویه، مراغه، تبریز، تهران، سقز، و بانه میباشد.
مشاهیر
از شخصیت‌های سرشناس سردشت می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- محمد ابن الحاج، (شاعر)
- عبدالله بیتوشی، (شاعر و نویسنده)
- عزیزخان مکری، (وزیر جنگ ناصرالدین شاه قاجار)
- مولانا الیاس کبیر سردشتی
- محمدامین بیژوی
- ملا صالح نجیبی
- شورش نصیری، سریعترین نقاش آسیا
- کریم فدائی
- احمد شلماشی، متخلص به آواره (شاعر)
- عبدالکریم عزیز نژاد[نیازمند منبع]
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
منابع:
افخمی، ابراهیم. تاریخ و فرهنگ ادب مکریان-جلد دوم. چاپ اول. بوکان: محمدی سقز، ۱۳۷۳.
تصویری از ساختمان اداری اوقاف و امور خیریه سردشت
احمدابراهیمی